Το κείμενο γράφτηκε το 2011 για την 10ετή επέτειο της 11ης Σεπτεμβρίου, για το πάλαι ποτέ cosmo.gr.
***
Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν δύο δεκαετίες μέχρι ο πόλεμος του Βιετνάμ να βρει το “Platoon” του, μια ταινία δηλαδή αντάξια της ιστορικότητας του γεγονότος. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου όμως, το Χόλιγουντ και η ποπ κουλτούρα δεν άφησαν να περάσουν πολλά χρόνια πριν δώσουν τη δική τους οπτική πάνω στα γεγονότα. Είτε μιλάμε για ευθείες αναπαραστάσεις της επίθεσης (στα 5 χρόνια απ’την επίθεση είχαμε ήδη την “Πτήση 93” να χτυπάει Οσκαρικές υποψηφιότητες), είτε για αλληγορικά έργα που αντλούσαν έμπνευση από την κατάρριψη των Δίδυμων Πύργων και μιλούσαν κατευθείαν στην ανάγκη ενός κοινού να την κατανοήσει, η ουσία είναι πως η 11η Σεπτεμβρίου γέννησε μια σειρά από αξιοσημείωτες δημιουργίες σε διάφορα μέσα - και θέλοντας και μη, έριξε τη σκιά της πάνω σε όλο το φάσμα της ποπ κουλτούρας των ‘00s.
Η έμπνευση βέβαια απαιτεί χρόνο, και δεν έχουμε ιδέα από πού πηγάζει. Πολλές φορές θα τύχει μια ταινία να προλάβει κατά κάποιο τρόπο την εποχή της ή να την προβλέψει, υπό μία έννοια. Θα το συγχωρέσουμε, για παράδειγμα, στον ιστορικό του μέλλοντος αν συμπεριλάβει ταινίες σαν το “Donnie Darko” ή το “Fight Club” στις ταινίες της 9/11 παρότι γυρίστηκαν νωρίτερα - διότι εμπεριέχουν αναφορές ή εικόνες που δύσκολα πιστεύεις ότι δεν είναι ευθείες αναφορές στην επίθεση. (Το Slate σε ένα εξαιρετικό άρθρο του μιλάει για μια τέτοια ομάδα ταινιών.)
Πριν την 11η, ο action hero ήταν ο “Πολύ Σκληρός για να Πεθάνει” Τζον ΜακΛέιν που τα έβαζε με έναν απολίτικο πρώην κομμουνιστή που τώρα τα έκανε όλα για τα λεφτα. Ο μετά-9/11 Τζον ΜακΛέιν είναι ο Τζακ Μπάουερ του “24”, μια σειρά που γεννήθηκε στα συντρίμμια του Ground Zero, γαλουχήθηκε στην ίδια τεταμένη πραγματικότητα που δημιουργήθηκε τα επόμενα χρόνια, νομιμοποίησε την τρομοκρατία ως μέσο καταπολέμησης της τρομοκρατίας.
Αν το “24” γεννήθηκε και πέθανε στον κόσμο του Μπιν Λάντεν, έχει ενδιαφέρον να δούμε πως η επίθεση επηρέασε μια σειρά που την 11η Σεπτεμβρίου βρισκόταν στο μέσο της εξέλιξής της - όχι όποια κι όποια σειρά, αλλά ίσως το διασημότερο έργο της ποπ κουλτούρας την τελευταία 20ετία, τα βιβλία “Χάρι Πότερ”. To 4o βιβλίο εκδόθηκε το 2000, κι ενώ σίγουρα δεν του λείπει η σκοτεινή ατμόσφαιρα ή ένας σοκαριστικός θάνατος, η σύγκριση με αυτό που ακολούθησε το κάνει να μοιάζει ταινία της Disney από τα ‘60s. Στο “Τάγμα του Φοίνικα” που εκδόθηκε το 2003, ο τρόμος ξεπερνά την παρουσία του Βόλντεμορτ. Στο Χόγουαρτς η τρομολαγνεία βασιλεύει καθώς επιβάλλεται ένα είδος απολυταρχικού καθεστώτος με την ανοχή του υπουργείου, στο όνομα του πολέμου ενάντια στον μεγάλο κακό που εξαπέλυσε την πρώτη του επίθεση και τώρα παραμονεύει σε κάθε μας βήμα.
Φυσικά τέτοιου είδους προσεγγίσεις στο θέμα χρειάστηκαν λίγο χρόνο μέχρι να εμφανιστούν. Η ενστικτώδης αντίδραση της καλλιτεχνικής κοινότητας ήταν η ακριβής αντίθεση στην ρητορική μίσους και φόβου του George Bush. Λίγες μόλις μέρες μετά τις επιθέσεις, η πολυβραβευμένη σειρά “Δυτική Πτέρυγα” παράτησε για λίγο τις ιστορίες που έτρεχαν ανάμεσα στη 2η και την 3η σεζόν, και παρουσίασε το ειδικό επεισόδιο ‘Isaac and Ishmael’ που γράφτηκε και γυρίστηκε σε 10 μέρες. Βασικά ήταν ένα κήρυγμα 42 λεπτών κατά του μίσους και της φυλεκτικής διάκρισης, το οποίο έθετε κάποια σημαντικά ερωτήματα για την τρομοκρατία και τράβαγε ορισμένες ενδιαφέρουσες αναλογίες: “Οι εξτρεμιστές μουσουλμάνοι είναι για τους μουσουλμάνους ό,τι είναι η ΚΚΚ για τους Χριστιανούς,” λέει κάποια στιγμή ο βοηθός chief of staff του Λευκού Οίκου. Το επεισόδιο είναι εξαιρετικά διδακτικό με καμία απολύτως λεπτότητα στο χειρισμό του θέματός του, όμως εκείνη την ευαίσθητη στιγμή ήταν μια ενωτική φωνή εν μέσω ενός άκρως πολεμικού κλίματος.
Οι πιο σκεπτόμενες προσεγγίσεις δεν άργησαν όμως να εμφανιστούν, παράλληλα με την επικράτηση ενός σκοτεινότερου και βιαιότερου ύφους - όταν η κοινωνία έχει ζήσει την τραγωδία, σίγουρα πλέον δεν τρομάζει, δεν γελάει, δεν συγκινείται με τα ίδια πράγματα.
Οι ταινίες τρόμου δεν βασίζονταν πια στον ίδιο τον τρόμο, αλλά στη ακραία βία. Η αναφορά στο Βιετνάμ δεν ήταν τυχαία στην αρχή του κειμένου - όπως ακριβώς συνέβη και τότε (με την εμφάνιση ενός ρεύματος ταινιών σαν το “Τελευταίο Σπίτι Αριστερά” ή το “I Spit on Your Grave”) έτσι και τώρα οι επί της οθόνης εκρήξης ωμής βίας δεν άργησαν να εμφανιστούν. Η σειρά “Saw” όπως και τα δύο “Hostel” (αλλά και, όχι-και-τόσο-τυχαία, και το ριμέικ του “Τελευταίο Σπίτι Αριστερά”, μάλιστα από τον Έλληνα Ντένη Ηλιάδη) ξεχωρίζουν μέσα από ένα συρφετό αρρωστημένα άγριων ταινιών που κατηγοριοποιούνται για ευκολία ως torture porn. Ταινίες δηλαδή που εκχυδαϊζουν τον βασανισμό, το αίμα, την ίδια τη βία ως έννοια και ως εικόνα.
Όμως όπως εκείνη η εποχή είχε τον “Ταξιτζή” της, έτσι και η μετά-9/11 κοινωνία βρήκε γρήγορα το δικό της τρόπο να εκφραστεί με τέχνη για να μιλήσει για το πλήγμα που υπέστη. Ένας διαρκής πόλεμος απέναντι σε έναν εχθρό δίχως πρόσωπο, εν πολλοίς κατασκευασμένο (έως και υποσυνείδητα) από τις συλλογικές φοβίες και εμμονές του κράτους και του κοινού, είναι η ιδέα που οδηγεί το αριστούργημα “Zodiac” του David Fincher. Στην λυρική “25η Ώρα” του Spike Lee, βλέπουμε στη μεγάλη οθόνη για πρώτη φορά πώς μοιάζει σήμερα (τότε δηλαδή, το 2002) το Ground Zero, όταν ο ήρωας της ταινίας (σαν σύμβολο για ένα ολόκληρο έθνος που κοιτάζει τα συντρίμμια του) αντιμετωπίζει τις ευθύνες των πράξεών του.
Λιγότερο αρτιστική αλλά εξίσου δυνατή αλληγορία κρύβεται πίσω από το new age monster movie που παρήγαγε ο JJ Abrams: Στο “Cloverfield”, μια άγνωστη εξωτερική απειλή επιτίθεται στους ανυποψίαστους κατοίκους, αποκεφαλίζει το άγαλμα της ελευθερίας (όχι ο λεπτότερος των συμβολισμών, αλλά και πάλι), σπέρνει τον τρόμο, αφήνει μια πόλη σε συντρίμμια και πανικό. Η κουνημένη κάμερα και το πρώτο πρόσωπό της, δίνουν ακόμα περισσότερο την αυθεντική αίσθηση πως βρίσκεσαι σε μια πόλη που δέχεται επίθεση, αλλά καθώς το τέρας δεν εμφανίζεται παρά στο τέλος, δεν έχεις ιδέα πώς και γιατί.
Μέχρι τα μέσα των ‘00s ήδη οι ιστορίες μίλαγαν δειλά για το γεγονός που σημάδεψε τη δεκαετία, πριν αυτή καλά-καλά αρχίσει. Και πολλές δεν είχαν πρόβλημα να το κάνουν και ευθέως, μάλιστα. Από την κινηματογραφική “Πτήση 93”, μέχρι το τηλεοπτικό δράμα “Rescue Me” (για έναν πυροσβέστη που αντιμετωπίζει τους δαίμονές του μετά το θάνατο του ξάδερφού του την 1ηη Σεπτεμβρίου), και μέχρι το υπερηρωικό πολιτικό κόμικ “Ex Machina”, όπου ένας υπερήρωας γίνεται δήμαρχος της Νέας Υόρκης για να βοηθήσει περισσότερο - μιας και στο σύμπαν του κόμικ, την ημέρα των επιθέσεων δεν κατάφερε να τους σώσει όλους.Όμως η πιο θαρραλέα αλληγορία εμφανίστηκε στο τηλεοπτικό “Battlestar Galactica”. Το γεγονός πως μια cheesy σειρά επιστημονικής φαντασίας των ‘80s διασκευάστηκε σε σύγχρονη μορφή μιας πνιγηρής, άκρως σοβαρής, σκοτεινής και δίχως χιούμορ πολιτικής όπερας του διαστήματος, είναι ένα στοιχείο που θα μπορούσε και να χαρακτηρίζει όλη την μετα-9/11 εποχή. Μια εποχή που ξανά και ξανά αντλούσε έμπνευση από το αφελές και το επανεφεύρισε ως σκοτεινό.
Στο “Battlestar Galactica” (που ξεκίνησε το 2004), η ανθρωπότητα δέχεται τρομακτικής ισχύος επίθεση στην καρδιά του πολιτισμού της, από μια ‘φυλή’ ρομπότ που η ίδια κατασκεύασε αλλά έχασε τον έλεγχό τους. Η αναλογία με τις ΗΠΑ και τον Μπιν Λάντεν της CIA είναι πέρα από προφανής, όμως το πιο αξέχαστο πράγμα που έκανε η σειρά ήρθε δυο χρόνια μετά: Στην έναρξη της 3ης σεζόν, ζωγραφίζει ένα σκηνικό όπου οι Cylons (τα εχθρικά ρομπότ) έχουν σκλαβώσει ό,τι έχει απομείνει από την ανθρωπότητα, η οποία ανταπαντά με ό,τι μέσο διαθέτει - βομβιστές, δολοφονικές επιθέσεις κλπ. Δηλαδή οι “αμερικάνοι” της αρχικής αναλογίας της σειράς, έγιναν ξαφνικά οι “ιρακινοί” του πολέμου στο Ιράκ, με τους “τρομοκράτες” της αρχικής αναλογίας να έχουν γίνει εδώ οι “κακοί αμερικάνοι”. Σε αμερικάνικη τηλεοπτική σειρά.
(Μια μόνο από τις πολλές περιπτώσεις που αποδεικνύουν πως η αντίδραση της τέχνης δεν περιορίστηκε στην επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου μόνον, αλλά ακολούθησε και τα όσα ήρθαν ως συνέπεια.)
Αν όλα τα παραπάνω τα βλέπαμε σε μια σειρά που κάποτε είχε υπάρξει σαν απλό entertainment απόδρασης, τι ελπίδα είχαν όλα τα άλλα; Είπαμε, η εποχή ξαφνικά κοίταζε τα χρόνια πριν την 11η Σεπτεμβρίου και έβλεπε απλώς και μόνο αφέλεια. Ο Τζον ΜακΛέιν έγινε Τζακ Μπάουερ, τα τινάγματα τρόμου γίνανε ξεκοιλιάσματα αηδίας, η ποπ των Spice Girls και των Hanson έγινε ποπ του ‘Where Is the Love’ των Black Eyed Peas και κολεγιακή ροκ του (βαθύτατα επιθετικού, όσο και εμπνευσμένο ως αντίδραση στη ρητορική Bush) ‘American Idiot’ των Green Day, και τα πολύχρωμα κολάν των υπερηρώων έγιναν “Σκοτεινός Ιππότης” με τη βαθειά, βραχνή φωνή του Μπάτμαν και ατέρμονα ζητήματα ηθικής και χάους. Όπως εξηγεί κι ο Επιθεωρητής Γκόρντον στην ταινία, αυτός είναι ο ήρωας που αξίζει η Γκόθαμ - κι όχι αυτός που έχει ανάγκη.
Το χιούμορ γενικά υπέφερε κάπως αυτά τα χρόνια, με μια υπερευαισθητοποίηση που ξεκίνησε από την 11η να απλώνεται, σαν από συνήθεια, σε κάθε πιθανό κοινωνικό ζήτημα. Ο ελληνικής καταγωγής κωμικός και σεναριογράφος Dino Stamatopoulos που δουλεύει τώρα για τη σειρά “Community”, μου είχε πει πως η πιο δύσκολη περίοδος στην 20ετή καριέρα του, ήταν μετά τους Δίδυμους. “Δεν ξεκίναγαν πολλές καινούριες κωμικές σειρές, πολλές κόπηκαν, ήταν γενικά πιο δύσκολο να βρεις δουλειά,” θυμάται.
Ήταν ζόρικη εποχή, όλοι ζούσαν σε κατάσταση πανικού και τρόμου, φοβόντουσαν να μιλήσουν, φοβόντουσαν να γελάσουν. Το αρχικό trailer του Spider-Man έδειχνε τον ήρωα να χρησιμοποιεί εφευρετικά τους Δίδυμους Πύργους, και φυσικά αυτό το στοιχείο εξαφανίστηκε - μέχρι που από την αφίσα, σβήστηκε η αντανάκλαση των Πύργων στα μάτια του.
Κι όμως, απέναντι στην αρχική τάση που ήθελε να προσποιηθεί πως το αναφερθείς και μόνο σε αυτό το θέμα αποτελεί faux pas, γρήγορα η βιομηχανία του θεάματος αντέδρασε σε αυτό που συνέβη - και σύντομα μπόρεσε να μιλήσει ανοιχτά για αυτές τις πληγές.
Σε πρόσφατο επεισόδιο της κωμικής σειράς “Louie”, ο γνωστός stand-up κωμικός επισκέπτεται τον οδοντίατρο, ο οποίος τον ναρκώνει κάνοντάς τον να βλέπει περίεργα οράματα στον ύπνο του. Σε ένα από αυτά, ο Louie συνομιλεί σα να μη συμβαίνει τίποτα με τον Μπιν Λάντεν, εξηγώντας του ότι είναι κάπως καφρίλα αυτό που πήγε κι έκανε στις 11 Σεπτεμβρίου.
Οι σκοτεινοί ήρωες αυτής της περιόδου βοήθησαν πληγές να επουλωθούν, βοήθησαν μεγάλα ερωτήματα αν όχι να απαντηθούν, έστω να τεθούν. Όμως 10 χρόνια μετά, έστω πλέον και με επίγνωση του ότι η αθωότητα δε θα επιστραφεί ποτέ, ήταν πια καιρός να μπορούμε και πάλι να γελάμε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου